İttihatçıların üç paşasından Cemal Paşa 21 Temmuz 1922’de, yanında yaverleri Nusret ve Süreyya Beylerle, Tiflis’de, gece saat on buçuk sularında Orient Otele dönerken, Büyük Petro Caddesiyle Bolşeviklerin gizli polis örgütü ÇEKA’nın bulunduğu Yukovski Sokağı’nın köşesinde bir otomobilden çıkan silahlı adamların saldırısına uğradı. Önce Süreyya Bey ardından da Cemal Paşa’yla Nusret Bey kanlar içinde yere yuvarlandı. Ensesine ve beline üç kurşun yiyen Cemal Paşa olay yerinde ölmüştü!
Ertesi gün Taşnak fedailerinden Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan adlı iki Ermeni subay tutuklandı. Aynı gün Cemal Paşa ve yaverlerine, Tiflis’deki Şah Abbas Camii’nden, halk, yabancı temsilciler ve Kızıl Ordu birliklerinin katılımıyla, görkemli bir cenaze töreni yapıldı.
İstanbul’da yayınlanan Peyam-ı Sabah Ermenilerin Cemal Paşa’yı öldürdüğünü ancak ayrıntıların henüz ellerine ulaşmadığını yazarken Tercvüman-ı Hakikat Talat Paşa, Said Halim Paşa, Bahaeddin Şakir ve Azmi Beylerden sonra Cemal Paşa’nın da öldürülmesiyle siyasi cinayetlerin sürdüğünü yazıyordu.
Ancak, The Times gazetesi, Celal Paşa’yı Ermenilerin değil, Sovyet etkisini yok etmek amacıyla, Mustafa Kemal Paşa ve Enver Paşa’yı barıştırmak için çalıştığından kuşkulanan ÇEKA’nın öldürttüğünü öne sürüyordu! Ermeni gazeteleriyse olayı üzüntüyle karşılamış, katilin kimliği ortaya çıkmadan Ermenileri suçlamanın haksızlık olduğunu belirtmişlerdi. Derken Ermeni subayları Lalayan ve Vartanyan’ın yargılamaları başladı ancak, yeterli kanıt bulunamadığından beraat etti ikisi de. Ve böylece hala süren esrar perdesi Cemal Paşa suikastının üzerine iniverdi.
Kim öldürdü Cemal Paşa’yı? İngilizler mi? Afganistan’da İngiliz egemenliğini kırmak için çalışıyordu Cemal Paşa. Lübnan’lı Dürzi reisi Emir Şekip Aslan’a göre, Cemal Paşa’yı İngiliz’in tetikçileri öldürmüştü. Cemal Paşa’nın İngiltere’nin Kabil’deki temsilcisi Henry Dobbs’a, “eğer Mustafa Kemal’le şerefli bir barış yapmazsanız, Hindistan’da isyan çıkarmak için kuvvetlerimle yürüyeceğim!” tehditini savurmuş, Dobbs’da Lord Curzon’u o saat uyarmıştı. Bu iddiayı destyekleyecek başka örnekler de vermek olası ancak suikastı İngiliz’lerin yaptığı savı pek inandırıcı gelmiyor, çünkü Cemal Paşa’nın ne Hindistan’ı ne de Afganistan’ı karıştıracak, isyan başlatacak gücü var.
Peki paşayı Ermeniler mi öldürdü? Hem bizim resmi tarihçiler hem de ulusalcı Ermeniler bu tezi savunur. Suikastten sonra Tiflis Taşnak Partisi’nin 199 üyesinin tutuklanmasını da kanıt olarak öne sürerler. Ermeni Hükümeti gerek Tiflis Osmanlı Temsilciliğine gerekse de Kazım Karabekir Paşa’ya baş sağlığı telgrafları çekerek, suikastle ilgileri olmadığını vurgular. Eski Maliye Nazırı Cavit Bey, işin içinde İngiliz parmağı olduğunu ancak tetiği bir Ermeni’nin çektiğini yazar hatıralarında. Kanıt yoktur; varsayımdır bu. Gazeteci Hüseyin Cahit, Lozan’da Sovyet Hariciye Nazırı Çiçerin’in kendisine Cemal Paşa’yı Ermenilerin öldürdüğünü ve cezalarını çektiklerini söyler kesin bir dille. Zeki Velidi Togan, Cemal Paşa’yı öldürenlerden Karapet adlı bir Ermeni’yle 1923 yılında tanıştığını yazar.
Peki Cemal Paşa’yı Bolşevikler öldürmüş olamaz mı? Evet olabilir. Bugün ağırlık kazanan tez de budur zaten. Suikastı ÇEKA düzenlmiş tetiği ya Ermeni komitacıları ya da Gürcü Mafyası çekmiş. ÇEKA Cemal Paşa’nın Enver Paşa’yla ilgisi olmadığına inanmayarak Moskova’yı terk etmesini istemişti. ÇEKA’nın Moskova’yı terk etmesini istediği kişiler arasında Halil Paşa da vardı. Halil Paşa, Bolşevik önde gelenlerinden birinin,”Sovyet Merkez Şurasında Cemal Paşa’nın öldürülmesine karar verildi. Ancak suikast Moskova’da değil Tiflis’de yapılacak ve suç Ermenilere atılacak,” dediğini anlatır. Halil Paşa Cemal Paşa’yı uyarır. Cemal Paşa, “Ermeniler benim onlara Suriye’de yaptığım yardımı çok iyi bilir. Beni öldürmezler; Ruslar da böyle birşeye kalkışmaz,” der. Mustafa Kemal Paşa döneminde Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği yapan Tevfik Bıyıklıoğlu, “Bolşevikler, Cemal Paşa Afganistan’a geçerse Enver Paşa’yla birlikte Ruslara karşı cephe alacaklarından çekindikleri için, önce Camal Paşa’yı sonra da Enver Paşa’yı Buhara’da şehit etmişlerdi!” demiştir. Buyrun size bilgiler, kanıtlar, varsayımlar.
Sahi Cemal Paşa’yı kim öldürdü!!
