1950 seçim yenilgisi sonrasında CHP’de reform önerisi

Bu haftadan itibaren bir dizi yazıya başlıyorum. 1950 seçim yenilgisinin ardından CHP’de ‘ıslâhat’ yapılması ciddî olarak gündeme geldi. Bazıları günümüzde CHP’ye akıl vermeye pek meraklı; lâkin korkarım çok daha kapsamlı önerilerin daha hemen 1950 yılında yapıldığının farkında değiller. Üstelik bu öneriler bizzat partinin içinden gelmişti!

1950 seçiminin üzerinden birkaç hafta geçmişti ki, eski iktidar partisi muhalefetteki ilk kurultayını topladı. Elbette her bakımdan önemli bir kurultaydı bu. Parti, geçmişini değerlendirecek, iktidarını analiz edecek ve seçim yenilgisinin nedenlerini tartışacaktı. Böylesine bir süreç, CHP açısından hem yeniydi; hem de alışılagelmiş bir şey değildi. Parti yönetimi de, partinin delegeleri de, bu bakımdan acemi sayılabilirdi. Fakat o kadar da değil. Çünkü, bir önceki kurultayda, 1947 yılında toplanan ve günlerce süren ve partinin hayatında en önemli kurultaylardan biri olarak tanımlanabilecek kurultayda, CHP yeni atılımlar yapabileceğini göstermişti. Belki de yapmaktan çok, bunları konuşabileceğini göstermişti demek daha doğru olur. Çünkü bu kurultayda da alınan kararların önemli bir kısmı kâğıt üzerinde kalmıştı. Bir türlü hayata geçirilememişti. Ya da sürüncemede bırakılmıştı. Nihayet seçime doğru da, bütün bunlar için biraz geç kalındığına hükmedilmiş ve her şey seçimden sonraya bırakılmıştı. Şimdi de bu aşamada gündeme gelmiş olan partinin reform önerilerine bir göz atalım.

CHP, geçmişine bakıyor

Öneriler, basit bir cümleyle başlıyordu: “Parti kurulduğu günden 1945 yılına kadar tek parti olarak memleket idaresini elinde tutmuştur.” Elbette başlangıçta yer alan bu ikinci cümle doğru değildi. 1923-1925 yılları arasında CHP’nin tek parti olduğunu söylemek mümkün değildi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası anlaşılan unutulup gitmişti! Elbette bu dönemde de “çok partili bir siyasal hayatın yerleşmesi için bazı denemeler yapılmışsa da”, bunlar “o zamanki şartların elverişli” olmaması yüzünden başarısızlıkla sonuçlanmıştı.

Peki, ne olmuştu da, çok partili bir hayata yeniden geri dönülmüştü? Şöyle açıklanıyordu bu gelişme: “1945 yılından sonra dünya şartlarının değişmesi ve yurt içinde türlü yönlerden siyasî ve içtimaî gelişmeler olması, bizde de halk idaresi sisteminin bütün medenî dünyaca makbul şekli sayılan çok partili bir siyasî hayatın başlaması zaruretlerini doğurmuştur.” Bu saptamadaki “zaruret” sözcüğüne bilmem dikkat etmenizi söylemem gerekir mi? Adeta bir zorlama, zorunluluk, gereklilik olmuştu demeye getiriyor bu analiz. Yani CHP’nin meşhur vesayetçi tek parti yönetimi teorisiyle örtüşmeyen bir açıklama tarzıyla karşılaşıyoruz burada. Oysa, CHP’nin 1945 yılındaki asıl iddiası, partinin en başından beri çok partili bir hayatı hedeflediğiydi. Oysa 1950 yılındaki analiz, bir “zaruret” olduğundan söz etmeye başlamıştı.

Devam edelim: “Bu zaruretleri duyan ve ölçen” CHP, “muhalefet partileri kurulmasına imkân vermiş”ti. 1946 sonrasındaki dört yıl boyunca CHP, “birdenbire içine girdiği çok partili halk idaresi sistemi”nin eksiklerini gidermek için çaba harcamıştı. Yani, açıkça şu söylenilmek isteniyordu: Yeni rejim bir “zaruret”ti; CHP hazırlıksız yakalanmıştı. Bu nedenle bir sonraki dört yıl boyunca rejimi tahkim etmeye çalışmıştı.

Muhalefette CHP

İktidarı yitirmek çok boyutlu sonuçlar doğurmuştu: CHP artık “çok nâzik ve kritik bir durum”daydı; adeta “tarihî bir dönüm noktası”ndaydı. Fakat teklif sahipleri bundan da o kadar çok emin değillerdi anlaşılan. Çünkü, bir satır sonra da, aslında CHP, “1945 yılında muhalefet partilerinin kurulmasına imkân verme kararını aldığı anda tarihin dönüm noktasına varmış bulunuyordu” diyorlardı. İşte tam bu noktada da özeleştiri geliyordu: “Parti, işte bu dönüm noktasında önceden kendi zihniyetinde, yapısında, metodlarında ve fonksiyonlarında yeni şartlara uyacak şekilde ayarlamalar yapmak zorunda”ydı. Ama bunlar ihmal edilmişti. Yani CHP hiçbir şeyini değiştirmeden yeni rejime geçmişti. İşte bu yüzden; partinin içinden geçtiği sarsıntılar yüzünden seçim yitirilmişti.

Ne yapmalı?

O halde, -Lenin’in deyişiyle- ‘ne yapmalı’ sorusuna şu yanıt geliyordu: “Parti, bu yeni durum içinde ve eskisinden daha çok elverişsiz şartlar altında” “yeniden iktidarı ele almak gayesini, eski zihniyeti, eski yapısı, eski usûlleri ile başaramaz”dı. Yenilenme gerekiyordu kısaca. Teklif sahiplerine göre, CHP’nin “tekrar milletin güvenini kazanarak iktidara gelebilmesi için, maddî ve manevî varlığını revizyondan geçirme”si gerekiyordu. “Kendini yeni şartlara göre ayarlamalı”ydı. Ve “bu revizyonun da hiçbir sebeple” geciktirilmemesi gerekiyordu. Şimdi de nasıl bir revizyon sorusuna sıra geldi. Ona da kulak verelim: “Bu revizyonun hiçbir endişeye kapılmadan ve hiçbir şeyden çekinmeden, milletin karşısında cesur ve açık bir hareketle yapılmasını ve partinin zihniyetine, programına, tüzüğüne, organizasyonuna, kadrolarına varıncaya kadar bütün varlığına şâmil bir derinlik ve genişlikte” olması gerekiyordu. Bundan kaçış yoktu yani.

Önce zihniyetten başlamalı

Bu noktada önemli bir itiraf geliyordu: “Kabul etmek lâzımdır ki” diyordu öneri sahipleri, CHP, “doğuşundan bugüne kadar türlü inkılâpları başarabilmek kaygısıyla kendine bir ‘otorite zihniyeti’ni mal etmiştir.” Bu, o kadar vurgulanmıştı ki, basılı metinde ‘otorite zihniyeti’ sözcüklerinin bold yazılması tercih edilmişti! Otoriter zihniyet, o kadar da kötü bir şey değildi ama. Parti, ancak bu sayede birçok engelleri aşmış, zorlukları yine bu sayede yenmişti. Yepyeni çığır ancak bu şekilde açılabilmişti. Fakat, diğer yandan, bu otoriter zihniyetin yarattığı olumsuzluklar da vardı. Şimdi sıra buna gelmişti. Yine okumaya devam edelim: “Bu ‘otorite zihniyeti’ zaman içinde partinin içine öyle sinmişti ki, parti, gerek kendi içindeki fonksiyonlarını, gerek millet karşısındaki faaliyetlerini hep bu ‘otorite zihniyet’ ile yürütmüştü.”

Sonuçta şöyle bir tablo ortaya çıkmıştı: “Parti organizasyonunun bütün kademeleri, yukarıdan aşağıya doğru otoriter verilen emirlerle ve bu emirlere göre işlemeye alışmıştı.” Parti tüzüğünün partinin yönetim organlarına verdiği yetkiler dahi “şekil”de kalmıştı ve “kullanılamaz hâle gelmişti.” Teşkilât, yerel koşulların gerektirdiği inisiyatifi gösterme yeteneğini tamamen yitirmişti. Partinin merkezi olsun, parlamento grubu olsun, taşra teşkilatı olsun, durum hepsinde böyleydi.

“Devlete dayanarak…”

İtiraflar devam ediyordu; parti, “millete kendini beğendirmekten ziyade, çok zaman temsil ettiği iktidarı kullanarak, adeta devlete dayanarak varlığını devam ettirme yolunu tutmuştu.” Bunun sonucunda da, parti “kendi başına bir mücadele ve başarı cihazı olmaktan” çoktan çıkmıştı. Otoriter zihniyet, partinin “müstakil bir mücadele organizasyonu haline” gelmesine engel olmuştu. Bu, vahim bir hata olmuştu. Çünkü, “partinin zihniyetinde revizyon yapmadan ve onu kendi kuvvetine dayanır bir mücadele teşkilâtı haline getirmeden, onun demokrasi şartları içinde mücadeleye atılıvermesi hata olmuştu.” Bu kadar açık işte. CHP, tek parti olduğu dönemde asla bu dönemin sona ereceğini düşünmemiş ve buna ilişkin bir hazırlık da yapmamıştı. Bizzat CHP’nin yöneticileri şimdi bunu itiraf ediyorlardı.

Hatta öneri sahipleri daha da ileri giderek, 1945 sonrasında aynı otoriter zihniyetin sürdürüldüğünü söylüyorlardı. O zaman çözüm formülü kendiliğinden geliyordu: CHP “yeni şartlar içinde var olabilmek ve bir kuvvet halinde yaşabilmek için, her şeyden evvel, bu ‘otorite zihniyeti’ni terk etmek ve bunun doğurduğu bütün usûlleri bırakmak zorunda”ydı. Bu kadar net. Artık “otorite zihniyeti” terk edilmeli; onun yerini “program zihniyeti” almalıydı. Parti, sadece program ve ilkelere önem vermeli ve buna göre yeniden tanzim edilmeli ve öyle işletilmeliydi.

TEKLİF SAHİPLERİ

Otuz sayfayı aşan metindeki önerilerin imzacıları olarak; bugün artık hiç kimsenin tanımadığı isimlerin yanı sıra; CHP’nin önde gelen yöneticilerinin adları da bulunuyordu: Hıfzı Oğuz Bekata, Şevket Raşit Hatipoğlu, Kemal Zeki Gençosman, Sadi Irmak, Fahri Kurtuluş, Reşat Leblebicioğlu, Yusuf Ziya Ortaç, Reşat Şemsettin Sirer, Emin Soysal gibi. Eski ve yeni milletvekilleri ile birlikte çok sayıda partili delege de kurultaya sunulmak üzere hazırlanmış olan teklifi imzalamıştı.

BROŞÜRÜ MERAK EDENLER İÇİN…

Bu broşür, Türk Tarih Kurumu (TTK) kütüphanesinde (33611 kayıt no altında; A II/5424 yer numarası ile) bulunmaktadır. Şimdiye kadar pek de dikkati çekmemiş olması, bizde araştırmacılığın akademik hayatta yerleşmemiş olmasına bağlıdır. Bir zamanlar, Ankara’da Millî Kütüphane’de yaptığım gibi, TTK kütüphanesinin de kataloglarını epey karıştırmıştım. Normal koşullar altında araştırmacı, ilgilendiği kitabı kütüphane kataloğunda (ya da artık bilgisayar ortamında) kolayca bulabilir. Fakat araştırmacılık, zaten bilinen bir kitabı kütüphanede bulmak değildir zaten. Asıl araştırma ruhu, bundan bir adım ötededir. Asıl olan, hiç bilinmeyen bir kaynağı yakalayabilmektir. Bunun için de, üşenmeden ve akıp giden zamana da yanmadan, konuyla ilgili olabileceğini düşündüğünüz yerlerde, hiç sıkılmadan ve bıkmadan, yeni kaynaklar aramak gerekir. Ancak bu şekilde ve bu yöntemle literatürde daha önce hiç kullanılmamış kaynaklara erişmek mümkün olabilir. ‘Hiç zamanım yok’ diyenlere verilecek tek bir yanıtım olabilir; ‘haklı olabilirsiniz, lakin araştırmacılık size göre bir hayat tarzı değil!’