Ermenistan'ın ambargoları kırıldı! Türkiye ve Azerbaycan'dan anlamlı mesaj

Azerbaycan Uluslararası İlişkiler Analiz Merkezi Dış Politika Bölüm Başkanı Dr. Cavid Veliyev, Iğdır-Nahçıvan Boru Hattı'nın açılmasının Nahçıvan'a sunacağı katkıları ve Türkiye-Azerbaycan arasında gün geçtikçe artan işbirliğini AA Analiz için kaleme aldı.

***

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 5 Mart 2025'te Türkiye'yi ziyaret ederek Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile görüştü. Bu ziyareti önemli kılan iki husus vardı. Bunlardan ilki iki müttefik ülke liderinin alışılagelmiş fakat küresel belirsizliğin daha da arttığı bir dönemde bölgesel ve ikili meseleleri görüşmesiydi. İkinci önemli husus ise Iğdır-Nahçıvan Doğalgaz Boru Hattı'nın açılmasıydı. Azerbaycan'ın özerk bölgesi Nahçıvan, sadece Azerbaycan ve Türkiye arasında yegane karasal bağlantı değil, aynı zamanda Türk dünyasının birleşme noktasıdır. Nahçıvan'ın enerji güvenliğinin çeşitlendirilmesinde stratejik öneme sahip Iğdır-Nahçıvan Doğalgaz Boru Hattı'nın açılması Türkiye'nin uzun yıllardır Nahçıvan ile ilgili devam eden hassas devlet politikasının bir örneğidir. Bu noktada, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın boru hattı hakkında "Nahçıvan ile kader birliğimizin nişanesidir" tanımlamasını yapması önemlidir.

- NAHÇIVAN'IN TARİHSEL ARKA PLANI

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti 1920'de, Batı Zengezur'un Ermenistan'a verilmesi nedeniyle Azerbaycan anakarasından ayrı düşmüş ve Türk dünyası coğrafi olarak ikiye ayrılmıştır. Nahçıvan 1921'de Türkiye ile Rusya arasında imzalanan Moskova ve daha sonra üç Güney Kafkasya Cumhuriyeti ile Türkiye arasında imzalanan Kars Anlaşması ile Azerbaycan egemenliğinde kalmış ve Türkiye'ye Nahçıvan üzerinde garantörlük hakkı tanınmıştı.

Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan anakarasıyla Nahçıvan arasında ulaşım ve iletişim zor şartlarda şimdilerde müzakere olunan Zengezur Koridoru güzergahından sağlanmıştır. Azerbaycan'dan Nahçıvan'a Ermenistan üzerinden taşınan yük ve yolcu trenleri sürekli saldırılara uğramaktaydı.

1991'de Ermenistan'ın Nahçıvan'a karşı artan saldırıları karşısında dönemin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Parlamento Başkanı Haydar Aliyev'in Türkiye'nin Kars ve Moskova anlaşmalarındaki haklarını gündeme getirmesi ve Türkiye'nin de sürece aktif olarak dahil olmasıyla sonuçlanmıştı.

Ermenistan Karabağ'ı ve Türkiye'nin doğu vilayetlerini olduğu gibi Nahçıvan'ı da "büyük" Ermenistan'ın bir parçası olarak görmüş, oraya yönelik de işgal girişimlerinde bulunmuştur. Türkiye'nin Nahçıvan konusunda kararlılığı bu saldırıların durmasına neden olmuştu. Bu bağlamda, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev de Iğdır-Nahçıvan Boru Hattı'nın açılış töreninde "Türkiye'den gelen yardımlar Nahçıvan'ın korunmasına önemli katkı sağlamıştı" diyerek Türkiye'nin burada oynadığı rolü teyit etti.

Türkiye'nin desteği sadece askeri-güvenlik açıdan değil, aynı zamanda Nahçıvan'ın ekonomik ablukadan da kurtarılmasına katkı sağlamıştı. Haydar Aliyev'in girişimiyle Aras Nehri üzerinden Ümit Köprüsü inşa edilerek Nahçıvan ekonomik olarak Ermenistan'ın uyguladığı ambargoyu delmişti.

Türk dünyasının giriş kapısı olan Nahçıvan, ilerleyen zamanlarda da Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinde hassas konulardan biri olmaya devam etti. Örneğin, Türkiye Nahçıvan'da ikamet eden insanlar için özel oturum izni vermekte ve burada üretilen ürünler için indirimli gümrük tarifeleri uygulamaktadır. Öte yandan, Türk Devletleri Teşkilatının (TDT) kurucu anlaşmasının 2009'da Nahçıvan'da imzalanması Türk devletlerinin bölgeye verdiği özel önemi gösteriyor.

-IĞDIR-NAHÇIVAN DOĞAL GAZ BORU HATTI'NIN AÇILIŞINA GİDEN SÜREÇ

Nahçıvan, Ermenistan'ın uyguladığı ambargolar nedeniyle uzun yıllar doğalgazsız kaldı. Ermenistan, Azerbaycan anakarasını Nahçıvan ile birleştiren demiryolu hatlarını ve doğalgaz boru hatlarını sökerek sattı.

2005'de 15 yıl sonra Azerbaycan ile İran arasında imzalanan 25 yıllık anlaşmayla Nahçıvan'a doğalgaz İran üzerinden sağlanmıştı. Anlaşma bir nevi değişim, swap anlaşması niteliğindeydi. Anlaşmaya göre SOCAR, Astara'dan İran'a gaz aktarırken; İran da, Culfa'dan Nahçıvan'a gaz veriyordu. Ancak İran bunun karşılığında uluslararası kabul görmüş doğalgazın yüzde 5'ini değil yüzde 15'ini alıyordu. Enerji uzmanlarına göre bu faiz oldukça yüksek bir faizdi ve bunun için alternatif bir enerji kaynağına ihtiyaç duyuluyordu. Bu noktada, doğalgazın Iğdır'dan Nahçıvan'a verilmesi bu anlamda bir nevi Nahçıvan'ın enerji güvenliğinin çeşitlendirilmesi anlamına geliyor.

Iğdır-Nahçıvan Doğalgaz Boru Hattı için ilk anlaşma SOCAR ve BOTAŞ arasında 2010'da imzalandı. Azerbaycan gazını Türkiye'ye taşıyan Güney Kafkasya Boru Hattı genişletilerek taşıma imkanları artırıldıktan sonra Türkiye üzerinden Nahçıvan'a doğalgaz verilmesi 2020'de yeniden gündeme geldi. Nitekim Cumhurbaşkanı Erdoğan Şubat 2020'de Azerbaycan'a yaptığı ziyarette, Cumhurbaşkanı Aliyev ile Iğdır-Nahçıvan Doğal Gaz Boru Hattı'nın inşası konusunu da görüştüğünü ve doğalgaz boru hattının yapımının enerji güvenliği açısından bir nevi çeşitlendirme olabileceğini açıkladı. Bu ziyaretten sonra, 30 Haziran 2020'de hattın Türkiye tarafında yapımı için ihale yapıldı.

15 Aralık 2020'de Iğdır-Nahçıvan doğalgaz boru hattı için bir mutabakat zaptı imzalandı. İmza töreninde konuşan dönemin Türkiye Cumhuriyeti Enerji Bakanı Fatih Dönmez projenin BOTAŞ-SOCAR işbirliğinde yapılacağını, Azerbaycan gazının Nahçıvan'a ulaşması için Türkiye'nin aracılık yapacağını açıkladı. Aynı zamanda Dönmez, Nahçıvanlı kardeşlerimiz kendi doğalgazını kullanacak, açıklamasını da yaptı. Daha sonra, Iğdır-Nahçıvan Boru Hattı'nın temeli 25 Eylül 2023'de Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın Nahçıvan ziyareti sırasında iki ülke lideri tarafından atıldı.

- BORU HATTINDA NE KADAR DOĞAL GAZ TAŞINACAK?

Iğdır'dan Nahçıvan'ın Sederek ilçesine kadar uzanan 16 inçlik boru hattının uzunluğu, Azerbaycan bölümünde 17,5 kilometre ve Türkiye bölümünde 80 kilometre olmak üzere 97,5 kilometreden oluşuyor. Bu boru hattı, Doğu Anadolu'dan Iğdır'a uzanan ana gaz boru hattının devamı konumunda.

Günlük gaz taşıma kapasitesinin 2 milyon metreküp, yıllık taşıma kapasitesinin ise 730 milyon metreküp olması planlanan Iğdır-Nahçıvan doğalgaz boru hattının daha sonra ufak eklemelerle yıllık kapasitesinin 1,8 milyar metreküpe çıkartılabileceği düşünülüyor. Nahçıvan'ın yıllık gaz tüketimi 260-300 milyon metreküp civarında. Kapasite artırılması sonrası geri kalan gazla elektrik üretiminin yapılması veya ek gazın komşu ülkelere ihraç edilmesi ihtimali üzerinden duruluyor.

- YENİ PROJELER ÜZERİNDE ÇALIŞILIYOR

Azerbaycan-Türkiye arasında Nahçıvan'ın ulaşım güvenliğinin sağlanması konusunda bir proje daha yapım aşamasındadır. Kars-Nahçıvan Demiryolu Projesi'nin ihalesi yapıldı ve inşaat aşamasına geçilmesi planlanıyor. Böylece, Türkiye ile Nahçıvan arasında demiryolu ile taşımacılık yapılabilecek. Ayrıca, kritik durumlarda Azerbaycan, Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Aracılığı ile Nahçıvan'a ulaşım sağlayabilecektir. Nahçıvan'a yönelik projeler aynı zamanda Zengezur Koridoru konusunda ayak direten Ermenistan'a, Azerbaycan ve Türkiye'nin alternatiflerinin olduğunu gösterilmesi açısından anlamlı bir mesajdır.

İki devletin ortak aklının ürünü olan bu projeler aynı zamanda Türkiye ve Azerbaycan'ı birbirlerine daha fazla bağlıyor. Nahçıvan'ın ve Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nin ekonomik kalkınmasına hizmet edecek bu projeler sadece müttefiklik ilişkilerini değil, her iki ülke açısından stratejik bütünlük teşkil eden Güney Kafkasya ve Doğu Anadolu coğrafyalarını, insanlarını ve ekonomisini karşılıklı olarak birbirine bağlıyor. Böylece, Nahçıvan Türkiye'nin, Doğu Anadolu ise Azerbaycan'ın güvenliğinin bir parçası haline geliyor.

[Dr. Cavid Veliyev, Azerbaycan Uluslararası İlişkiler Analiz Merkezinde Dış Politika Analizi Bölümü Başkanıdır.]

*Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editoryal politikasını yansıtmayabilir.