Türk Maarif Ansiklopedisi: Eğitim camiasına ilmi bir katkı

Altı cilt olarak hazırlanan Türk Maarif Ansiklopedisi'ne farklı disiplinlerden, 700'e yakın araştırmacı ve akademisyenin katkı verdi. 1300 maddeden oluşan eser, eğitim bilimleri, eğitim tarihi, kültür ve medeniyet alanlarında; kişileri, kavramları, kurumları, eserleri, olayları, dönemleri ve şehirleri kapsıyor. Ansiklopedi kültür ve medeniyet bütünlüğüne dayanan yaklaşımı bakımından Türkiye'de alanında ilk olma özelliği taşıyor.

Türkiye Maarif Vakfı Başkanı Prof. Dr. Birol Akgün / TÜBA Başkanı Prof. Dr. Muzaffer Şeker

İnsanın olgunluğunu bilgi ve eğitimle kazandığı dikkate alındığında ilk insandan günümüze her kültür, medeniyet ve toplumda farklı biçim ve seviyelerde eğitim hayatın bir parçası olagelmiştir. Sosyal bilimlerin verileri ışığında kökleri dünyanın diğer büyük kültür ve toplumları gibi bir derinliğe sahip Türklerin Türkistan, Mâverâünnehir, Mezopotamya, Anadolu, Balkanlar, Kafkaslar, Kuzey Afrika başta olmak üzere dünyanın farklı bölgelerinde varlık gösterdikleri, devletler kurdukları ve köklü medeniyetler inşa ettikleri bilinen bir gerçektir. Müslüman Türkler, IX. yüzyıldan itibaren, kurdukları devletlerin en gelişmişlerinden olan Selçuklular, Timurlular, Bâbürlüler ve Osmanlılar'la bugünün modern dünyasını da etkileyen kapsamlı bir bilim, kültür, sanat ve medeniyet tecrübesi üretmişlerdir. Şüphesiz İslam öncesinden bugüne binlerce yıllık kültürel devamlılık ve somut bilim, kültür, sanat mirası üreten Türklerin söz konusu varlık dünyasında bu sürekliliği sağlamada tercih ettikleri eğitim felsefeleri, yöntemleri, teknikleri, görüşleri, düşünceleri, tercihleri ve zamana göre farklılaşan kurumsal uygulamaları vardır.

Türkler, tarihin zor zamanlarında büyük ölçüde kurucu ve önder oldular. Asya'nın en doğusundan Avrupa ve Afrika'nın ortalarına kadar uzanan çok geniş bir sahada varlıklarını sürdürdüler. Türklerin bu tarihi tecrübelerinde kendilerine özgü eğitim birikimleri önemli rol oynadı. Oldukça geniş bir coğrafyada ve hayli uzun bir zaman diliminde çok farklı kültür, dil ve dine mensup milletlerle bir arada yaşadılar. Bu zengin birikimle büyük medeniyetler kurdular ya da kurulanlara kendi renklerini verdiler.

Türk tarihinin pek de farkına varılamayan alanlarından birisi eğitimdir. Esasen Türklerin bu köklü ve zengin eğitim tecrübeleri bugüne kadar akademik bir disiplin içinde sistematik olarak ele alınıp bütünüyle ortaya konulamamıştır. Var olan eğitim tarihi çalışmaları güncel olmaktan uzak ve dağınıktır. Türk Maarif Ansiklopedisi'nin ana çıkış gayelerinden birisi bu mirasın farkındalığını sağlamak ve bundan sonra yapılacak olan akademik çalışmalara temel oluşturmaktır.

1300 madde, 6 cilt

Türkiye'nin yeniden yükselişinin ve insanlık için örneklik teşkil edecek öncü bir medeniyet haline dönüşebilmesinin yolu hemen her sahada özgün bilgi üretiminden geçmektedir. Cumhuriyetin ikinci yüzyılına girerken Türk Maarif Ansiklopedisi, Türkiye'nin bekasında ve geleceğinde bilgi, sanat ve kültürün hayatî konumunun farkında olunduğuna dair Türk akademik camiasınca verilen mütevazı bir cevaptır. Bu cevap, son derece zengin, özgün, kendi içinde tutarlı, kendine ve bütün insanlığa faydalı bir tecrübe üretmiş, tarih yazmış olan bu coğrafya insanının birikiminden güç ve cesaret almakta ve meşruiyetini ona yaslanarak sağlamaktadır.

Hâkim olduğu coğrafyada kendisiyle birlikte her dilden, dinden, renkten toplumları bir arada barış ve huzur içerisinde yaşatabilmiş bir millet olan Türklerin, kendine özgü bilgi felsefesinin, yönteminin ve zihniyet örüntüsünün olmaması retorik olarak bile düşünülemez. Bilgiye, birikime, tecrübeye dayalı stratejik ve taktik bilgi birikimi ve felsefesi olmadan bu kadar uzun ömürlü yapıların inşa edilip yaşatılabilmesi mümkün değildir. Oysa XIX. yüzyıl Avrupa zihniyeti doğrultusunda yazılan Osmanlı-Türk tarihinde idrake, zihne, tefekküre dayalı birikimlerden pek söz edilmez. Son zamanlarda kendi özünü keşfe çıkan ilmî, felsefî, antropolojik vb. gayretlerin neticeleri, hemen her alanda Müslüman Türklerin özgün ve kendi içinde tutarlı bir bilgi, eğitim ve sanat pratiğinin olduğunu ve bunların somut çıktılarını ortaya koymaktadır.

Günümüz eğitim tarihi yazımı, sadece Batı dışı toplumların özgünlüklerini değil kendi geçmişini de büyük ölçüde ikinci plana atarak, modernite öncesi eğitim ortamlarını yok sayma ve unutturma gayretindedir. Son zamanlarda geçmişteki eğitim tecrübelerine yönelik araştırmalarda özellikle kurum, kavram, düşünce ve eser bakımından dünya eğitim tarihine en özgün katkı veren milletlerden birinin Türkler olduğu kabul edilmektedir.

Türkiye Maarif Vakfı ve Türkiye Bilimler Akademisi tarafından ortaklaşa yayımlanan Türk Maarif Ansiklopedisi, Türklerin tarih boyunca, özellikle eğitim ve onunla ilgili temel alanlardaki birikimlerini somut ve muhkem halde ortaya koymak gayesiyle hazırlanmıştır. Türklerin bu açıdan tarihi üç binyıl kadar geriye gitmekte, yaşadıkları coğrafya da Asya'nın en doğusundan Avrupa'nın ve Afrika'nın ortalarına kadar uzanan çok geniş bir sahayı kapsamaktadır. Bu zaman ve mekânda çok farklı kültür, dil ve dine dayalı yaşam biçimleri ve bunlar üzerinde inşa ettikleri devlet ve toplum yapılarıyla büyük medeniyetler kurmuşlar ya da kurulanlara katkı vermişlerdir.

Türklerin varlık, yaşama ve süreklilik gösterme becerileri kuşkusuz kendilerine özgü eğitim birikimlerine de dayanmaktadır. Bu birikim, onların birlikte yaşadıkları ve komşu oldukları toplumları da farklı biçimlerde etkilemiştir. Bugüne kadar Türklerin böylesine köklü ve zengin eğitim tecrübelerinin bir disiplin dahilinde bilimsel dil, üslup ve metot ile ele alınıp bütünüyle ortaya konulamadığı ve bu sahanın büyük ölçüde ihmal edildiği anlaşılmaktadır.

Türk Maarif Ansiklopedisi söz konusu eksikliği tamamlamak amacıyla farklı disiplinlerden, 700'e yakın araştırmacı ve akademisyenin katkı vermesiyle yaklaşık 1300 maddeden oluşan altı cilt olarak hazırlanmıştır. Eser, eğitim bilimleri, eğitim tarihi, kültür ve medeniyet alanlarında kişileri, kavramları, kurumları, eserleri, olayları, dönemleri ve şehirleri kapsayacak şekilde ele alınmıştır.

Türk Maarif Ansiklopedisi'nde maddelerin ortak özelliği konunun eğitimle ilişkisini ve Türklerin eğitime katkılarını öne çıkarmasıdır. Ansiklopedi kültür ve medeniyet bütünlüğüne dayanan yaklaşımı bakımından Türkiye'de alanında ilk defa hazırlanmış özgün bir çalışmadır.

Türk ve maarif

Bu ansiklopedinin adında Türk ve Maarif kavramına yer verilmesi hususi bir tercihtir. Öncelikle başlıkta "Türkiye" mi olmalı "Türk" mü olmalı tartışmasında ikincisinin tercih edilmesi ansiklopedinin kapsam ve sınırının belirlenmesi açısından mühimdir. "Türkiye" tercih edilirse çalışma esasen bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sınırlarına sıkışırdı. Oysa Türkler sadece Anadolu'da değil tarih boyunca yukarıda da ifade edildiği üzere çok farklı coğrafyalarda devlet ve medeniyetler kurmuşlardır. Bu sebeple çalışma Türk Maarif Ansiklopedisi olarak adlandırılmış ve böylece çalışmanın alanı Türklerin kurduğu ve yönettiği geçmiş medeniyetlerde Türk ve Türklerle birlikte yaşayan diğer halkların (Arap, Fars, Kürt vb.) ürettiği eğitime ilişkin bütün kavram, kurum, eser ve değerler olarak daha kapsayıcı ve daha gerçekçi biçimde tanımlanmıştır. Nitekim ansiklopediye sadece Türkçe yazılan eserler değil farklı dillerde yazılan eserler de alınmıştır.

Türkçenin mâna, mahiyet ve kavrayış bakımından derinlikli kelimelerinden biri olan maarif kavramı ise, 1930'ların ortasında icat edilen "eğitim" kelimesinden çok daha engin ve şümullü bir dünyaya işaret etmektedir. Marifet kelimesinin çoğulu olan maârif "hüner, beceri, ilham, keşif, sezgi, manevi ve ruhî tecrübe, daha önemlisi bir ustanın elinde ilim ve meslek tahsili, bir şeyin izini takip ederek tefekkür ve tezekkür etme, tanıma ve bilme" anlamlarında var olmuştur. Maarif, Türk-İslam medeniyetinin derinlikli kavramlarından irfan ve onun sahibi ârif ile de kardeştir. İlmi de kapsayan irfan, insanı ön yargıların köleliğinden kurtaran, olgunlaşmanın nihaî noktası ve insanı insan yapan niteliklerin toplamıdır. Ârif, önce kendini sonra diğerlerini, çevreyi, doğayı nihayetinde de yaratıcısını bilen ve tanıyan demektir.

Hazırlık süreci ve nitelikleri

Türk Maarif Ansiklopedisi Türkiye Maarif Vakfı ve Türkiye Bilimler Akademisi tarafından 2020'nin ortalarından itibaren Cumhuriyet'in yüzüncü kuruluş yıl dönümüne armağan edilmek üzere geniş ve kapsamlı bir proje olarak planlandı. İlk olarak, böylesi bir ansiklopedinin nasıl bir kadro ile hazırlanabileceği belirlendi. Bu çalışmanın her şeyden önce bir eğitim ansiklopedisi olması sebebiyle, sürece eğitim tarihçilerinin, eğitim bilimcilerinin, eğitim felsefecilerinin ve eğitimi çepeçevre saran tarih, edebiyat, ilahiyat, sosyoloji, siyaset bilimi, sanat vb. sahalardan uzmanların dahil olması sağlandı. Ansiklopedide hangi madde başlıklarının yer alması gerektiğine yönelik uzun tarama ve derleme çalışmaları neticesinde yaklaşık 1300 madde başlığı belirlendi. Hazırlık sürecinde iş bölümü ve iş birliğinin daha seri, sağlıklı ve verimli işleyebilmesi için maddeler Eğitim Bilimleri, Eğitim Tarihi, Kültür ve Medeniyet başlıkları altında toplandı.

Türk Maarif Ansiklopedisi şevk ve heyecanla üç sene kadar yoğun bir şekilde çalışan bir kadro tarafından hazırlandı. Türkiye Maarif Vakfı Başkanlığı ve Türkiye Bilimler Akademisi Başkanlığı'nın nezaretinde oluşturulan bilim kurulu ve alan komisyonlarında görevlendirilen bilim insanları ve uzmanlar bu süreçte fiilen görev üstlendi. Hazırlık sürecinin daha sistematik ve verimli yürütülebilmesi için üç bilim alanı belirlenerek maddeler bu kurulların sürekli nezaretinde sürece dahil edildi. Ansiklopediler yaşayan eserlerdir, bu nedenle Maarif Ansiklopedisi de eklenecek yeni maddeler ile bundan sonra da dijital ortamda geliştirilmeye devam edecektir.

Türk Maarif Ansiklopedisi'nin Türkçe yanında İngilizce, Fransızca, Arapça ve ihtiyaç dahilinde başka lisanlara tercümesi, eserin Türkiye yanında uluslararası eğitim, bilim, sanat, kültür ve entelektüel camiada daha çok istifade edilmesine ve daha görünür, etkili ve verimli olmasına vesile olacaktır. Kısa bir zaman aralığında ciddi zorlukları da göğüsleyerek hazırlanan Türk Maarif Ansiklopedisi elbette bazı hatalardan, eksikliklerden azade değildir. Bunları imkânlar dahilinde en kısa sürede tashih etmek ve tamamlamak öncelikli bir vazifedir.

Yoğun ve titiz bir gayretin mahsulü olan Türk Maarif Ansiklopedisi Türkiye Maarif Vakfı ve Türkiye Bilimler Akademisi'nin Cumhuriyetimizin 100. yılına armağanı olup www.turkmaarifansiklopedisi.org.tr adresinde erişime açılmıştır.